Rak prostaty: skala Gleasona i rokowania w zależności od stopnia zaawansowania

Rak prostaty jest jednym z najczęstszych nowotworów występujących u mężczyzn. Diagnoza tego schorzenia to dopiero początek drogi – kluczowe jest określenie stopnia zaawansowania choroby oraz jej agresywności, co bezpośrednio przekłada się na rokowania i wybór odpowiedniej metody leczenia. Skala Gleasona stanowi jedno z najważniejszych narzędzi diagnostycznych, które pomagają lekarzom ocenić, jak szybko nowotwór może się rozwijać i jakie zagrożenie stanowi dla pacjenta. Zrozumienie wyników badania według tej skali oraz poznanie rokowań na różnych etapach choroby pozwala pacjentom i ich bliskim lepiej przygotować się do walki z nowotworem.

Czym jest skala Gleasona i jak działa?

Skala Gleasona to system oceny mikroskopowej tkanki nowotworowej prostaty, opracowany przez amerykańskiego patologa Donalda Gleasona w latach 60. XX wieku. Jest to obecnie najczęściej stosowana metoda oceny stopnia zróżnicowania raka gruczołowego prostaty, która ma fundamentalne znaczenie dla określenia agresywności nowotworu.

System ten opiera się na ocenie architektury komórek nowotworowych pobranych podczas biopsji lub po usunięciu prostaty. Patolog analizuje, w jakim stopniu komórki nowotworowe różnią się od prawidłowych komórek gruczołu krokowego. Im większe zróżnicowanie komórek nowotworowych od prawidłowych, tym wyższy stopień złośliwości nowotworu i gorsze rokowanie.

W skali Gleasona używa się wartości od 1 do 5:

• Stopień 1 – komórki nowotworowe bardzo podobne do prawidłowych
• Stopień 2 – komórki nieznacznie różniące się od prawidłowych
• Stopień 3 – komórki o umiarkowanym zróżnicowaniu
• Stopień 4 – komórki znacznie odbiegające od prawidłowych
• Stopień 5 – komórki całkowicie niezróżnicowane, bez rozpoznawalnej struktury gruczołowej

Warto wiedzieć, że w dzisiejszej praktyce klinicznej stopnie 1 i 2 w skali Gleasona są rzadko przyznawane. Większość diagnozowanych raków prostaty otrzymuje ocenę co najmniej 3.

Interpretacja wyników skali Gleasona

Wynik w skali Gleasona przedstawiany jest jako suma dwóch liczb, na przykład 3+4=7. Pierwsza liczba określa dominujący (najczęstszy) wzorzec komórek nowotworowych, a druga liczba określa drugi najczęstszy wzorzec. Suma tych dwóch liczb daje łączny wynik Gleasona, który może wynosić od 2 do 10.

Co istotne, dwa różne wyniki o tej samej sumie mogą mieć odmienne znaczenie kliniczne. Na przykład, wynik 3+4=7 oznacza, że dominujący wzorzec jest mniej agresywny (3), a drugi wzorzec jest bardziej agresywny (4). Natomiast wynik 4+3=7, mimo tej samej sumy, wskazuje na dominację bardziej agresywnego wzorca (4), co wiąże się z gorszym rokowaniem dla pacjenta.

Obecnie stosuje się również uproszczony system grup prognostycznych opartych na skali Gleasona:

• Grupa 1: Gleason ≤6 – rak o niskim ryzyku progresji
• Grupa 2: Gleason 3+4=7 – rak o pośrednim ryzyku progresji
• Grupa 3: Gleason 4+3=7 – rak o pośrednim/wysokim ryzyku progresji
• Grupa 4: Gleason 8 (4+4, 3+5, 5+3) – rak o wysokim ryzyku progresji
• Grupa 5: Gleason 9-10 – rak o bardzo wysokim ryzyku progresji

Stopnie zaawansowania raka prostaty

Oprócz skali Gleasona, do oceny zaawansowania raka prostaty stosuje się klasyfikację TNM (Tumor – guz, Nodes – węzły chłonne, Metastasis – przerzuty). Klasyfikacja ta dostarcza kompleksowych informacji o lokalnym i ogólnoustrojowym rozprzestrzenieniu się nowotworu:

T – określa wielkość i zasięg guza pierwotnego:

• T1 – guz niewyczuwalny podczas badania per rectum, wykryty przypadkowo
• T2 – guz ograniczony do prostaty
• T3 – guz przekraczający torebkę prostaty
• T4 – guz naciekający okoliczne struktury (pęcherz moczowy, odbytnicę)

N – określa zajęcie regionalnych węzłów chłonnych:

• N0 – brak przerzutów do węzłów chłonnych
• N1 – obecne przerzuty do regionalnych węzłów chłonnych

M – określa obecność przerzutów odległych:

• M0 – brak przerzutów odległych
• M1 – obecne przerzuty odległe (najczęściej do kości, płuc, wątroby)

Połączenie klasyfikacji TNM, wyniku skali Gleasona oraz poziomu PSA (specyficznego antygenu sterczowego) pozwala na określenie stopnia zaawansowania raka prostaty i zaplanowanie optymalnego, spersonalizowanego leczenia.

Rokowania w zależności od wyniku skali Gleasona

Wynik w skali Gleasona jest jednym z najważniejszych czynników prognostycznych w raku prostaty. Im wyższy wynik, tym większa agresywność nowotworu i gorsze rokowanie.

Gleason 3+3=6 (grupa 1)

Rak prostaty o wyniku Gleason 3+3=6 charakteryzuje się najlepszym rokowaniem. Jest to nowotwór o niskiej złośliwości, który zwykle rozwija się powoli i rzadko daje przerzuty. Pięcioletnie przeżycie pacjentów z tym wynikiem przekracza 95%. W wielu przypadkach stosuje się strategię aktywnego nadzoru zamiast natychmiastowego leczenia, szczególnie u starszych pacjentów lub osób z chorobami współistniejącymi.

Coraz więcej badań wskazuje, że pacjenci z wynikiem Gleason 6 mogą nie wymagać agresywnego leczenia, a jedynie regularnej obserwacji, co pozwala uniknąć niepotrzebnych skutków ubocznych terapii i zachować wysoką jakość życia.

Gleason 3+4=7 i 4+3=7 (grupy 2 i 3)

Wynik Gleason 7 wskazuje na nowotwór o pośrednim stopniu złośliwości, jednak istotna jest proporcja wzorców. Rak prostaty o wyniku 3+4=7 ma lepsze rokowanie niż 4+3=7, ponieważ w pierwszym przypadku dominuje mniej agresywny wzorzec.

Pięcioletnie przeżycie dla pacjentów z wynikiem 3+4=7 wynosi około 85-90%, natomiast dla wyniku 4+3=7 jest to około 75-85%. Leczenie zwykle obejmuje prostatektomię radykalną (usunięcie prostaty) lub radioterapię, często w połączeniu z hormonoterapią.

Gleason 8 (grupa 4)

Rak prostaty o wyniku Gleason 8 (4+4, 3+5 lub 5+3) jest nowotworem o wysokim stopniu złośliwości. Pięcioletnie przeżycie pacjentów wynosi około 60-70%. Leczenie jest zwykle bardziej agresywne i może obejmować połączenie różnych metod terapeutycznych, dostosowanych do indywidualnej sytuacji pacjenta.

Gleason 9-10 (grupa 5)

Wyniki Gleason 9 (4+5 lub 5+4) i 10 (5+5) wskazują na nowotwór o bardzo wysokim stopniu złośliwości, który charakteryzuje się szybkim wzrostem i wysokim ryzykiem przerzutów. Pięcioletnie przeżycie pacjentów wynosi około 30-50%. Leczenie jest zwykle wielokierunkowe i obejmuje kombinację prostatektomii radykalnej lub radioterapii z długotrwałą hormonoterapią, a w przypadku choroby przerzutowej – również chemioterapię.

Rokowania w zależności od stopnia zaawansowania

Stopień zaawansowania raka prostaty według klasyfikacji TNM również ma istotny wpływ na rokowanie:

Rak ograniczony do prostaty (T1-T2, N0, M0)

Rak prostaty ograniczony do gruczołu krokowego ma najlepsze rokowanie. Pięcioletnie przeżycie specyficzne dla raka wynosi ponad 95%. Dziesięcioletnie przeżycie specyficzne dla raka (czyli przeżycie związane z rakiem prostaty, a nie innymi przyczynami) wynosi około 90%.

Rak miejscowo zaawansowany (T3-T4, N0, M0)

Rak prostaty, który przekracza torebkę prostaty lub nacieka okoliczne struktury, ale bez przerzutów do węzłów chłonnych i przerzutów odległych, ma gorsze rokowanie niż rak ograniczony do prostaty. Pięcioletnie przeżycie specyficzne dla raka wynosi około 70-80%.

Rak z przerzutami do węzłów chłonnych (każde T, N1, M0)

Obecność przerzutów do regionalnych węzłów chłonnych znacząco pogarsza rokowanie. Pięcioletnie przeżycie specyficzne dla raka wynosi około 50-60%. Konieczne jest zwykle zastosowanie leczenia systemowego oprócz terapii miejscowej.

Rak z przerzutami odległymi (każde T, każde N, M1)

Rak prostaty z przerzutami odległymi (najczęściej do kości) ma najgorsze rokowanie. Pięcioletnie przeżycie wynosi około 30%. Jednak dzięki nowym terapiom, w tym lekom hormonalnym nowej generacji, immunoterapii i terapiom celowanym, rokowanie pacjentów z przerzutowym rakiem prostaty systematycznie się poprawia, dając nadzieję nawet w zaawansowanych przypadkach.

Nowoczesne podejście do oceny ryzyka

Współczesne podejście do oceny ryzyka w raku prostaty wykracza poza tradycyjną skalę Gleasona i klasyfikację TNM. Obecnie coraz częściej stosuje się kompleksowe modele prognostyczne, które uwzględniają:

• Wynik w skali Gleasona
• Klasyfikację TNM
• Poziom PSA i jego dynamikę
• Markery molekularne
• Wyniki badań obrazowych (MRI, PET-CT)
• Wiek pacjenta i choroby współistniejące

Rozwój medycyny precyzyjnej umożliwia coraz dokładniejszą ocenę ryzyka i personalizację leczenia. Badania genetyczne i molekularne pozwalają na identyfikację specyficznych mutacji i biomarkerów, które mogą wpływać na agresywność nowotworu i odpowiedź na leczenie.

Badania wskazują, że niektóre markery molekularne, takie jak ekspresja genu PCA3 czy fuzja genów TMPRSS2-ERG, mogą dostarczyć dodatkowych informacji prognostycznych, niezależnych od skali Gleasona, co pozwala na jeszcze bardziej precyzyjne dopasowanie terapii.

Warto podkreślić, że rokowania dla pacjentów z rakiem prostaty systematycznie się poprawiają dzięki wcześniejszemu wykrywaniu, lepszym metodom diagnostycznym i nowym terapiom. Nawet w przypadku zaawansowanej choroby, nowoczesne metody leczenia mogą znacząco wydłużyć życie pacjentów i poprawić jego jakość.

Podsumowanie

Skala Gleasona pozostaje fundamentalnym narzędziem w ocenie raka prostaty, dostarczając kluczowych informacji o agresywności nowotworu. W połączeniu z klasyfikacją TNM i innymi czynnikami prognostycznymi, pozwala na określenie rokowania i wybór optymalnej strategii leczenia.

Pacjenci z niskim wynikiem Gleasona (3+3=6) i wczesnym stadium zaawansowania mają doskonałe rokowanie, z pięcioletnim przeżyciem przekraczającym 95%. W tych przypadkach aktywny nadzór może być odpowiednią strategią, oszczędzającą pacjentowi niepotrzebnych działań niepożądanych agresywnego leczenia.

Wyższe wyniki Gleasona (7-10) wiążą się z gorszym rokowaniem i zwykle wymagają bardziej intensywnego leczenia. Jednak nawet w zaawansowanych przypadkach, nowoczesne terapie mogą znacząco poprawić przeżycie i jakość życia pacjentów.

Kluczowe znaczenie ma indywidualne podejście do każdego pacjenta, uwzględniające nie tylko wynik w skali Gleasona i stopień zaawansowania, ale także wiek, stan ogólny, choroby współistniejące oraz preferencje pacjenta dotyczące leczenia i jego potencjalnych skutków ubocznych. Dzięki takiemu kompleksowemu podejściu możliwe jest zapewnienie optymalnej opieki i maksymalizacja szans na pomyślne leczenie raka prostaty.